Startuplar tez o‘sadi. Ammo kamdan-kam biri raqobatchilarga qarshi barqaror ustunlik yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Shunday ustunliklardan biri bu — Network Effect (tarmoq effekti).
Network effect — mahsulotga qo‘shilgan har bir yangi foydalanuvchi, boshqa foydalanuvchilar uchun ham mahsulotning qiymatini oshiradigan hodisadir.
Bu shunchaki o‘sish emas — bu o‘z-o‘zini kuchaytiradigan qiymat spirali.
Tarmoq effekti qanday ishlaydi?
Oddiy misol:
Agar siz birinchi telefon foydalanuvchisi bo‘lsangiz — bu sizga hech qanday qiymat bermaydi. Ikkinchi foydalanuvchi qo‘shilgach, siz qo‘ng‘iroq qilishingiz mumkin.
Beshinchi, o‘ninchi foydalanuvchi bilan esa bu tarmoq bo‘lib qoladi.
Har bir yangi foydalanuvchi — butun tarmoqni qimmatlidiradi.
Tarmoq effektining 4 asosiy turi
1. Direct Network Effect
Foydalanuvchilar bir-biri bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada.
📌 Misollar: WhatsApp, Telegram, Facebook, Zoom
2. Two-sided Network Effect
Ikki guruh: sotuvchi va xaridor o‘zaro bog‘langan.
📌 Misollar: Uber (haydovchi ↔ yo‘lovchi), Airbnb (mehmon ↔ mezbon), Upwork (freelancer ↔ mijoz)
3. Data Network Effect
Ko‘proq foydalanuvchi → ko‘proq data → yaxshiroq algoritm → yaxshiroq mahsulot.
📌 Misollar: Google Search, TikTok, Netflix, Waze
4. Protocol / Platform Network Effect
Dasturiy yoki texnologik asosdagi tarmoqlar.
📌 Misollar: Ethereum, Apple App Store, Windows OS
Mashhur kompaniyalar va ularning Network Effects
| Kompaniya | Tarmoq effekti turi | Qanday ishlaydi |
|---|---|---|
| Direct | Har bir yangi do‘st mahsulotni jozibaliroq qiladi | |
| Uber | Two-sided | Ko‘proq haydovchi = kam kutish; ko‘proq yo‘lovchi = ko‘proq haydovchi |
| TikTok | Data | Har bir ko‘rilgan video algoritmni kuchaytiradi |
| Figma | Collaboration | Ko‘proq dizaynerlar birga ishlaydi = platformaga bog‘lanish kuchayadi |
Network Effect va blitzscaling o‘rtasidagi bog‘liqlik
- Blitzscaling orqali siz tarmoq effektini “yoqing”.
- Tarmoq effekti esa blitzscaling’ni yana ham tezlashtiradi.
- Bu kombinatsiya kompaniyani monopoliyaga olib boradi (Winner-takes-all).
📌 Facebook, Uber, Airbnb — barchasi aynan shu model asosida yiriklashgan.
Network effect’ni yaratish uchun 5 strategik qadam
- Birlamchi foydalanuvchi guruhini aniqlang – Har doim bir tomonlama bozorni boshlang (faqat yo‘lovchilar yoki faqat dizaynerlar).
- Cold-start muammosini hal qiling – Rag‘batlantirish (bonus, eksklyuzivlik, kontent) orqali tarmoqni harakatga keltiring.
- Viral loop’lar bilan bog‘lang – Har foydalanuvchi boshqa foydalanuvchini jalb qilishi kerak (invites, referral).
- Retention kuchli bo‘lsin – Tarmoq qiymatini saqlash uchun mavjud foydalanuvchilar ketmasligi kerak.
- Tools va integratsiyalar orqali platformaga aylantiring – Foydalanuvchilar o‘ziga moslay oladigan, qimmatli ekotizim yarating.
Network Effect metrikalari
| Metrika | Maqsad |
|---|---|
| Daily Active Users / Monthly Active Users (DAU/MAU) | Foydalanuvchi faolligi |
| K-factor | Har bir foydalanuvchi qancha yangi foydalanuvchini olib kiryapti |
| Retention curves | Tarmoqdagi bog‘lanish kuchi |
| Match rate (Marketplace) | Taklif & talab o‘rtasidagi muvofiqlik |
Xulosa
Network Effect — bu mahsulotingizni faqat kuchli emas, qarshilab bo‘lmaydigan qiladi. U sizni raqobatchilardan uzoqlashtiradi, har bir yangi foydalanuvchi mahsulotingizni yanada yaxshilaydi.
“Mahsulotni o‘z foydalanuvchilari yaxshilab borayotgan bo‘lsa — sizda tarmoq effekti bor.”
